منابع مردم شناسی در کتابهای جغرافیائی طول تاریخ اسلام و ایران (4 )

ابن بطوطه (۷۰۳ ق. / ۱۳۰۴ م ) . کتاب تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار که به رحلة ابن بطوطه نیز مشهور است.

 مغربی (مراکشی) است؛ سال ۷۲۵ ق. به سوی مکه عزیمت نمود و مصر، شام، فلسطین، حجاز، عراق، ایران، یمن، بحرین، ترکستان، بین‌النهرین و بخشی از هند و چین، جاوه، شرق اروپا و شرق آفریقا را پیمود و سرانجام به مغرب برگشت. سفر او ۲۷ سال به درازا کشید (۱۳۲۵-۱۳۵۲ م) و در مراکش سال ۷۷۹ق. /۱۳۷۷ م. درگذشت. ابن بطوطه تقریباً معاصر با مارکو پولو بود ولی بیش از سه برابر مارکوپولو راه پیمود و از جغرافیا ، آداب و رسوم و بخصوص خلقیات و اعتقادات مذهبی مردم پهنه ی وسیعی از جهان اطلاعاتی گرانبها بدست داد . .

وی چهار، پنج یا شش ؟ بار به ایران سفر نمود و در تمام سفرهای شرقی خود از زبان فارسی برای ارتباط با غیرعرب‌ها استفاده کرد. همسری ایرانی داشت و فارسی را خوب صحبت می کرد.

ابن فضل الله عمری ( 700 – 749 ه . ق ) . مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار یا المسالک و الممالک: مهمترین اثر ابن فضل‌الله است که در بیست و هفت جلد بزرگ نگاشته شده است. می‌خواست در اصل کتابی در جغرافیا و تقویم البلدان و برشماری مسافت بین سرزمین‌ها باشد؛ اما در آن فصل‌های بلندی دربارهٔ تاریخ، زندگی‌نامه، شعر، گیاه‌شناسی، جانورشناسی و مردم‌شناسی نیز نگاشت.

تقی الدین مقریزی ( 776 – 845 ه . ق ) .

ابن ماجد ( 936 – 836 ه . ق ) . الفوائد فی أصول علم البحر والقواعد ( ۸۹۵ ه . ق). دریانورد ی بوده است که برخی وی را عمانی و بعضی ایرانی دانسته اند .

سلیمان المهری . ( نیمه نخست قرن 16 م ) متولد حضرموت . تالیفات جغرافیائی – دریا نوردی

پیری رئیس ( 1553 – 1465 م ) . نقشه کش مشهور ، دریانورد و جغرافیدان .

میراحمد نصراله تهتوی

امین احمد رازی ( 1002 ه . ق – متوفی ؟ ) . هفت اقلیم . نسخه ی خطٌی است ؛ در جغرافیای شهرها و شاعران .

فرهاد میرزا معتمدالدوله ( 1233 – 1305 ه . ق )

1-کتاب «جام جم» در جغرافیا که به سال 1270 مطابق «تاریخ جهان» شروع و به سال 1272مطابق «احوال کره ارض» به پایان برد.

2-کتاب «هدایه السبیل» در سفر نامه مکه معظمه، که از تهران به رشت و تفلیس و اسلامبول تا مدینه طیبه و مکه معظمه و جده و بیروت و اسلامبول و رشت و تهران، واردات هر روز و هر شب را منظم به رشته تحریر کشیده است.

3-کتاب «فرهنگ جغرافیایی ایران»

توضیح : جغرافیدانانِ خاطرات و سفرنامه نویس بسیاری هم به ایران آمده و درباره ایران نوشته اند که در بخشی جداگانه ذکر شده اند ؛ مثل یاسنت لویی رابینو – لارنس لاکهارت – آلفونس گابریل – و...

منابع مردم شناسی در کتابهای جغرافیائی طول تاریخ اسلام و ایران (3)

آغاز سفرنامه نویسی و خاطرات

از قرن پنجم هجری سفرنامه نویسی ، و اگر بتوان گفت خاطره نویسی ( یادداشت های روزانه ) ، باب شد که به عربی رحله نامیده شده است . ابن‌ عبدالبر (ه م‌)، ادريسى‌ (ه م‌) و ابن‌ دلائى‌ (ه م‌) نیز از این قرن و از آندلس ( جنوب اسپانیا ) ؟ هستند . شاید ابن جبیر آغازگر بوده است اگرچه قبل از وی ابوبكر محمد بن‌ العربى‌ (468-543ق‌) هم در این رشته فعالیت داشته است .

احمد بن‌ جبير (540-614 ه . ق ) . از اهالی آندلس . رحله الکنانی که کتابیست بسیار ارزنده)

الحموی، یاقوت، ابوعبدالله، ( زاده 574 ه . ق – 626 ه - ق ) بغدادی اصالتا" یونانی . مُعجَم البُلدان، که شرحی هم در باره وضعیت مردم نواحی مورد مطالعه وی دارد ..

ابن سعید مغربی ( متوفی 373 ه . ق ) زاده تونس ( غرناطه ) یا سیسیل ایتالیا ، که پس از اقامت در مکٌه و بغداد ، از سال 367 ه . ق در نیشابور ساکن شد و به نیابوری شهرت یافت . کتابهای تاریخ و جغرافیا .

ابن نفیس دمشقی ( 1213 – 1288 م ) طبیب مشهور ؛ و جغرافیدان ؟ .

شمس الدین مقدسی ( از ویکیپدیا )

محمد بن احمد شمس‌الدین المقدسی جغرافی‌دان قرن چهارم هجری بود. او برای نوشتن کتابش از ساحل هند تا اندلس در اسپانیا مسافرت کرد و بیشتر نوشته‌هایش بر پایه مشاهدات خود او است. وی عمیقاً در همه فعالیت‌های اقتصادی، دینی و بازرگانی مردمان هر ناحیه تحقیق می‌کرد و در ابتدای کتاب خود نیز توضیح داده‌است که کتابش تنها به شرح کوه‌ها و بیابان‌ها و رودها و دریاهای ممالک اسلامی نپرداخته‌است.

محمد بن احمد شمس‌الدین المقدسی در بیت المقدس زاده شد. او پس از پایان مسافرت‌هایش و در چهل سالگی کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم را نوشت که در نوع خود کامل‌ترین و جامع‌ترین کتاب می‌باشد. مقدسی در اول کتاب خود با دیدی انتقادی از علم جغرافیا در نزد اعراب تا روزگار خودش صحبت کرده‌است و از سختی‌هایی که در راه نوشتن این کتاب کشیده سخن گفته‌است.

المقدسی برای جمع‌آوری اطلاعات در هر ناحیه‌ای به متن جامعهٔ آنجا نفوذ می‌کرد، به این ترتیب که با قاضیان نشست و برخاست می‌کرده و در هر شهری به بازرگانی می‌پرداخته و با انواع آدم‌ها در آنجا معاشرت می‌نموده‌است. در مجالس داستان‌سرایان منطقه حضور می‌یافت و حتی به استخدام والیان و ملاکان آنجا نیز درمی‌آمد. همچنین فاصله هر شهر با شهر دیگر را بدست می‌آورد و در قوم و نژاد و زبان و مذهب مردم هر منطقه تحقیق می‌نمود. وی در همه فعالیت‌های اقتصادی، دینی و بازرگانی مردمان هر ناحیه تحقیق می‌کرد و در ابتدای کتاب خود نیز توضیح داده‌است که کتابش تنها به شرح کوه‌ها و بیابان‌ها و رودها و دریاهای ممالک اسلامی نپرداخته‌است.

وی همچنین در مورد تفاوت‌های دینی و نژادی و جمعیتی و شکل ظاهری مردم هر منطقه پرداخته و مراکز مهم تجاری، راه‌های ارتباطی، زیست‌بوم منطقه‌ای و حتی در مورد نقاط ضعف و قوت مردم هر ناحیه و مراکز مقدس و نواحی خطرناک هر منطقه نیز توضیح داده‌است. روش وی در گردآوری این اطلاعات مبتنی بر مشاهده مستقیم یا پرسش از معتمدین آن نواحی یا مراجعه به کتابخانه‌ها بوده‌است.

»

ابوالفدا ( 672 – 732 ه . ق ) از کردان سوریه بود . المختصر فی الاخبار البشر . تقویم البلدان .

ابن الوردی ( 1290 – 1349 م ) . از اهالی سوریه . تاریخ ابن الوردی . خریده العجائب و فریده الغرائب ( در جغرافیای حیوانات و گیاهان و ... )

حمد الله مستوفی قزوینی ( 680 ه . ق – 750 ه . ق ) . تاریخ گزیده . نزهت القلوب – 740 ه . ق ( جغرافیا ی طبیعی و اقتصادی و ... ، شهرها . عجایبی که در سایر ولایات ربع مسکون است ، و... )

. وی که ایرانی است متاسفانه کمتر به زندگی انسانی و مردم توجٌه داشته است که منبع ارزشمند تری در مردم شناسی ایران قرار گیرد .

منابع مردم شناسی ایران . سفرنامه نویسی . خاطرات نویسی . جغرافیای انسانی . ابن جبیر . یاقوت حموی . مدسی . حمدالله مستوفی . نزهت القلوب . تاریخ مردم شناسی ایران